મારી વાર્તા: કડક રાજા.. ધન્ય પ્રજા…

એક હતો રાજા. એના રાજ્યમાં મોટાભાગના લોકો સીધાસાદા મધ્યમ માણસો હતા, કેટલાક લોકો ભારે ભ્રષ્ટાચારી હતા. આ તત્વો સમયાંતરે રાજાના માણસોને કોષ માટે ગુપ્ત દાન આપતા. રાજા હંમેશા એવી જાહેરાતો કરતો: કોઇને છોડીશ નહીં, કોઇ અપ્રામાણિકની ખેર નથી. વગેરે વગેરે… એકવાર એણે નિર્ણય કર્યો. એના રાજ્યના પાંચ-દસ મહાચોરને પકડવાનો. એણે જાહેરાતો સાથે ફરમાન કર્યું: ‘આ ચોરને ગમે તેમ કરીને શોધો. આ રાજ્ય પ્રજાનું મોટાભાગનું નાણું ચોરી ગયા છે. એને પકડો, ફટકારો. એ ચોરને પકડવા રાજ્યના તમામ લોકોને વારાફરતી પાંચ-પાંચ દંડા ફટકારો. આનાથી જે ચોર હશે તે સામે આવશે અને નિર્દોષનું રક્ષણ થશે.’

સિપાહીઓ અને અધિકારીઓએ લોકોને પકડીને દંડા ફટકારવાનું શરૂ કર્યું. નાના-મોટા ખિસ્તા કાતરું અને બે-ચાર ચિન્ની ચોરે ગભરાઇને પોતાના ગુના કબૂલ્યા. બાકી લોકો વગર વાંકે દંડા ખાઇને રાજાની વાહવાહ કરવા લાગ્યા. રાજ્યને ‘ચોરમુક્ત’ કરવાના રાજાના અભિયાન બદલ પ્રજા રાજાને બહુ-બહુ ધન્યવાદ કરવા લાગી, રીતસર એની ભક્તિ કરવા લાગી. પોતાનો રાજા કેટલો કડક છે એવી દુહાઈ દેવા લાગી.

સમગ્ર કવાયતના અંતે એકાદ બે મોટાચોર પકડાઈ ગયા. બીજી તરફ અન્ય પાંચ-દસ મોટા ચોર ખૂબ જ આત્મવિશ્વાસુ હતા. તેમણે ફરી રાજ્યના સેવકો-અધિકારીઓને ગુપ્તદાન કરીને બચી નીકળવાનો રસ્તો શોધી લીધો. પોતે એકઠું કરેલું ધન કાયદેસર રીતે એકઠું કરેલું છે એવું પ્રસ્થાપિત કરી દીધું. બધી કવાયતના અંતે રાજાને ખૂબ પ્રસિદ્ધિ મળી. પ્રજાવત્સલ રાજા તરીકે તેની કિર્તી વધી. પ્રજાએ પણ આવા રાજાને પામીને ધન્યતા અનુભવી…

સાહિત્ય: મારી વાચનપોથીમાંથી...

‘‘દુનિયા સામે હું કેવો લાગુ છું તેની મને ખબર નથી. પરંતુ મારી દૃષ્ટિમાં હું સત્યના વણશોધાયેલા મહાસાગરના કિનારે રમતા અને સુંવાળા પથ્થર અથવા સુંદર છીપલાં વીણવામાં મશગૂલ એવા અબુધ બાળક સમાન છું.’’ 

- આઇઝેક ન્યૂટન:

‘‘પ્રોમિથિયસ હોય કે ભગવાન રામ હોય કે મહાન માનવી હોય, તે જો માનવી હોય તો માનવતા, દુ:ખો કે લાગણીઓની સજા ભોગવવી પડે છે.’’ 

- (ચેતનાની ક્ષણે, કાન્તિ ભટ્ટ, તા.૨૫-૦૧-૨૦૦૯)

‘‘જો મારામાં કોઈ ગુણ હોય, તો એ છે કે વ્યક્તિઓ સાથે તેમની રીતો અને ખાસિયતો મુજબ મેળ સાધવાનો, એમાં ક્યારેક તમારે જાત પર અંકુશ મૂકવો પડે. તકલીફ તો પડે પણ એ જરૂરી છે. નેતૃત્વ સંભાળવા માટે તમારે માનવીઓને પ્રેમ અને કાળજીપૂર્વક દોરવણી આપવાની હોય છે.’’ 

- જે. આર.ડી. ટાટા (૨૯ જુલાઈ ૧૯૦૪, ૨૯ નવેમ્બર ૧૯૯૩)

પુસ્તક: હું કોનારક શાહ, ચંદ્રકાન્ત બક્ષી…

… શ્રદ્ધાથી મન અને દેહ બંને અંકુશમાં રહે છે. ભગવાન એટલું જ દુ:ખ આપે છે, જેટલું માણસ સહન કરી શકે. (પે.૧૬૫)

ક્યારેક માણસના જીવનમાં એવી ક્ષણ આવતી હોય છે, જ્યારે માણસે માયાના બંધનો તોડી પોતાના ભવિષ્યનો વિચાર કરવાનો હોય છે. (પે.૧૬૮)

સાપને ગમે તેટલું દૂધ પાઓ પણ એક દિવસ દંશ મારવાનો જ છે, ગાયને ગમે તેટલી લાકડી મારો પણ એ દૂધ આપવાની જ છે.  (પે.૨૦૫)

અઝીમ પ્રેમજી

‘‘… ચોક્કસ મારાં બાળકો પણ હંમેશા ઇકોનોમી ક્લાસમાં જ મુસાફરી કરે છે.

 …મૂલ્ય. મને શીખવવામાં આવ્યું છે કે, ધન કરતાં વધુ મહત્વપૂર્ણ તમારાં મૂલ્યો છે.

હા હું સાવધાન છું. મને બહુ આત્મવિશ્વાસ નથી. હું મહત્વપૂર્ણ નિર્ણયો લેવામાં બહુ સમય લઉં છું. હું કોઇ પણ નિર્ણય લેતા પહેલાં તેના પર હોમવર્ક કરવાનું પસંદ કરું છું.

જો તમે કંઇ વિચારો છો તો પછી તેના પર અમલ કરતા તમને કોઇ રોકી ન શકે.’’

પુસ્તક: અતરાપી, ધૃવ ભટ્ટ

સારમેય હસી પડ્યો અને બોલ્યો, ‘ઝાડવાં કોઈ ભાષા જાણતા હશે તેવું તમને લાગે છે? એમને બોલાયેલી ભાષા સાથે કંઇ લેવાદેવા નથી. હું આજસુધીમાં જે સમજ્યો છું તે પરથી મને લાગે છે કે તમારો વિચાર ભાષા કે બોલીરૂપે પ્રગટ થાય તે પહેલાં તે તેના ઉદ્‌ગમપ્રદેશમાંથી વહીને સીધો જ પ્રકૃતિને પહોંચી જતો હોય છે. એટલે પ્રકૃતિ તમારા મનને પામી જાય છે. પછી તમે કદાચ કશું બોલો નહીં તો પણ તમે જે બોલવાના હતા, તેનાથી પ્રકૃતિ અજાણ રહેતી નથી. આ જ રીતે પ્રકૃતિ પોતાની વાત તમને કહી શકે છે. પ્રેરણા, ભાવના કે વિચારની અભિવ્યક્તિ માટે ભાષાની જરૂર સચરાચરમાં કોઇનેય પડતી નથી.’ (પે.૭૭-૭૮)

પળભર વિચાર્યા વગર સારમેયે કહ્યું, ‘ઘણા અવાજોમાંથી જે સાંભળવા યોગ્ય લાગ્યું તે મેં સાંભળ્યું છે. હું હંમેશા જે કહેવા ઇચ્છતો હતો, તે જ બોલ્યો છું. દૃષ્ટિ સમક્ષ આવેલું તમામ મેં ધ્યાનપૂર્વક જોયું છે અને અંતે મેં જાણ્યું છે કે હું જાણતો નથી.’ (પે.૧૦૬)

‘‘સારમેય, કોઇપણ ઘટનાથી જીવને ફરક પડે, ઘટના પ્રત્યે પ્રતિભાવ જાગે, પોતાની સ્થિતિ બદલાઇ જાય છે તેમ તે અનુભવે તે ઘડીએ તે બંધાય છે. તે પહેલાં નહીં. સારમેય, પટ્ટાવગરના રહેવા માટે પટ્ટો ત્યાગવો જરૂરી નથી. ન કર્મ લિપ્યતે..’’ (પે.૧૫૦)

પુસ્તક: એકલવીર

‘‘જ્યારે કોઇ ઇષ્ટ હેતુની સિદ્ધિ કરવાની હોય છે ત્યારે માણસને પોતાના નિસર્ગ નિમિત્ત સ્વભાવ પર નિયંત્રણ મૂકવું પડે છે…’’

પુસ્તક: સમુદ્રાન્તિકે, ધૃવ ભટ્ટ

‘‘ સામે જવાબ દઇ દેનાર વ્યક્તિ જે વાત થોડી ઘણી પણ નથી સમજાવી શકતી, તે જ વાત કેટલાક જનો મૌન રહીને સંપૂર્ણત: સમજાવી દઇ શકે છે.’’

‘‘અહીં એકલું એકલું લાગતું હશે નહીં?’’ મેં પૂછ્યું. ‘‘રોજ એકધારું જીવ્યે જવાનું.’’ મારા મનનો આ સ્થાન પ્રત્યેનો અણગમો હું છુપાવી ના શક્યો.

‘‘ ક્યા એકલા ને ક્યા એકધારા?’’ ગુજરાતી હિન્દી મિશ્રિત ભાષામાં બાવાએ કહ્યું, ‘‘ દેખ, યે જો સમંદર હૈ, મૈને ઉસે એક હી રૂપ મેં કભી ભી નહીં દેખા. યે હરપલ નયા રૂપ લેતા હૈ. યે પથ્થર હૈ, યે રાસ્તા, પૈડ, પૌધે, યે મિટ્ટે, યે સબ જો ઇસ પલમેં હૈ અગલે પલ મેં વહીં હોંગે ક્યા? દોસ્ત, પ્રકૃતિ એક હી રૂપ ફિર સે કભી નહીં દિખાતી. હંમેશા બદલતી રહતી હૈ.’’

મારા મનમાં પ્રકાશ પથરાયો. મને સમજાઇ ગયું કે આ અફાટ સમુદ્રને રોજ રોજ જોયા કરવા છતાં મને કંટાળો કેમ નથી આવતો. એક પાછળ બીજા, એમ અવિરત ચાલ્યા આવતા, તેના તરંગો જોઇ રહેવાનું મને શા માટે ગમે છે? એ હવે સ્પષ્ટ થયું. પેલે પારથી પાણી લાવીને આ કિનારે બિછાવતો અને અહીંથી લઇ જઇને કોઇ અગોચર સ્થાનમાં જળ રેલાવતો આ મહાસાગર નિતાંત નવીન છે. કદાચ આ કારણે જ તેનું દર્શન આટલું તાજગીસભર હશે.

‘‘ ન મૈં યહાં અકેલા હું,’’ બાવાજીએ કહ્યં, ‘‘ તે સમંદર, યે રેત, યે ઝાડી કે કાંટે ઔર સબસે ઉપર રાત મેં ચમકતે તારે, સબસે બાત કરને કી આદત હો ગઈ હૈ. ઇનસે બાત કરને કે લિએ પૂરા જીવન કમ પડેગા ઔર તુ કહેતા હૈ મૈં અકેલા હું? પાગલ હૈ રે! તું.’’ (પે.૩૮)

સાહિત્ય: સાયલોકોજી ઓફ ટેરરિઝમ

સાયકોલોજી ઓફ ટેરરિઝમના અભ્યાસી એવા અમેરિકન સાયકોલોજિસ્ટ ક્લર્ક મેક્કોલી લખે છે: 

‘‘એક સૈનિકમાં ન્યોછાવર થવાની વૃત્તિ કેળવવા માટે જે વ્યૂહ સેના દ્વારા અપનાવાતો હોય છે, લગભગ એવો જ વ્યૂહ આત્મઘાતી હુમલાખોરો ફિદાઇનો તૈયાર કરવા માટે વાપરે છે. એ વ્યૂહ એવો હોય છે, માણસને તેના જૂના સમાજિક જીવનથી એટલો અળગો કરી દો અને તેને તેની ટીમ, બટાલિયન, એકમ સાથે એટલો ભેળવી દો કે સાથી સૈનિકો તેને પોતાનો પરિવાર, પોતાનો ભાઈ લાગવા માંડે. તેને ડર લાગવા માંડે કે જો તે નિષ્ફળ જશે તો તેના સંગઠનની નાલેશી થશે અને પોતાની ઇજ્જત પર ડાઘ લાગશે.

... આતંકી જૂથો ઇચ્છતા હોય છે કે, તે જેના પર હુમલો કરે એ દેશ (કે કોમ)નો વળતો પ્રત્યાઘાત આવે, ઉશ્કેરાય, ભૂંરાટા થાય, ભૂલો કરે, લડે.. જેથી તેના તરફ આંગળી ચીંધીને તેઓ પોતાના (મોટાભાગે પોતાના ધર્મના) લોકોને કહી શકે કે, જુઓ, જુઓ, આવો ક્રૂર છે આપણો દુશ્મન. આવું સાબિત કરીને તેઓ લોકોને ઉગ્રવાદી બનાવવાની અને આગળ જતાં વદુ મોટા કારનામાં કરવાની ગણતરી ધરાવતા હોય છે.’’

- દીપક સોલિયા, મનથી જેહાદી આર્ટિકલ, (દિ.ભા., તા. ૩-૧૨-૨૦૦૮)

સાહિત્ય: મારી વાચનપોથીમાંથી...

વાચન કણીકા... 

* પુસ્તક: આઇડિયોલોજી – ડેવિડ હોક્સ

* પુસ્તક:ધ એન્ડ ઓફ હિસ્ટ્રી – ફ્રાન્સિસ ફુકુયામા

‘‘બજારની વિચારસરણીએ તેની હરિફાઇ કરતી અન્ય વિચારસરણીઓને તોડી નાંખી છે અને તેથી તે માનવજાતની ઉત્ક્રાંતિનું ચરમબિંદુ છે. હવે માનવ ઇતિહાસને અન્ય વિચારધારાની જરૂર નથી.’’

‘‘આજથી થોડા દાયકાઓ પહેલાં જ્યારે દુનિયા ગોલ્ડન સ્ટાન્ડર્ડ પર ચાલતી હતી ત્યારે નાણાં એક નક્કર ચીજ હતી. સૈદ્ધાંતિક રીતે નાણાંનું સોનામાં પરિવર્તન કરી શકાતું હતું. હવે જગતનું નાણું એક આભાસ છે, તે એક પ્રતીક માત્ર છે. તે તમારા બેન્કના કંપનીના ખાતામાં એક એન્ટ્રી માત્ર છે. તે પહેલાંની જેમ નક્કર હકીકત નથી…’’

‘‘દરેક યુગના સૌથી પ્રભાવાત્મક વિચારો તે યુગના સત્તાશાળી વર્ગના જ વિચારો હોય છે. આ સત્તાશાળી વર્ગ પોતાની સત્તાને ‘લેજીટીમાઇઝ’ કરવા માટે એવા વિચારો પ્રજામાં ફેલાવે છે કે જેથી તેમની સત્તાને લોકો વૈચારિક ટેકો આપે. લોકો પર બળપ્રયોગ કરવાની જરૂર ના પડે.’’

‘‘શોષણનું સૌથી ખરાબ સ્વરૂપ એ છે કે જેમાં શોષિતો પોતે જ શોષણખોરની વિચારસરણીમાં માને અને તેનો પ્રચાર કરે…’’

- સંદર્ભ: નવું વાચન, નવા વિચારો – ધવલ મહેતા (ગુજરાત સમાચાર પૂર્તિ, પાના નંબર-૪, ૧૯-૧૧-૨૦૦૮) 

કાવ્ય...

કઇ તરકીબથી પથ્થરની કેદ તોડી છે?

કૂંપળની પાસે શું કુમળી કોઈ હથોડી છે? – ઉદયન ઠક્કર

તે ભેજવાળા શબ્દોનું

સતત સેવન કરવાથી

આવે છે રોજ ખાટા ઓડકાર

જઠરમાં કોહવાતા શબ્દોએ

ઊભરાતો આથો અમ્લપિત્તના આક્રંદથી

ગૂંગળાતા કવિતાના શ્વાસ

ચોમાસું ચાલે છે. 

- આદિલ મન્સુરી 

સામાન્ય જ્ઞાન-વિજ્ઞાન

> સાર્વભૌમત્વ એટલે શું?

પોતાના આંતરિક વ્યવહારોમાં અને બહારના સંબંધોમાં રાજ્ય સર્વોપરી છે. જે પ્રજા આંતરિક અને બાહ્ય સંબંધોમાં સર્વોપરી નથી તે રાજ્યની સંજ્ઞા પ્રાપ્ત કરી શકે નહીં. રાજ્યના અસ્તિત્વ માટેના ચાર લક્ષણો: ૧. નિશ્ચિત પ્રદેશ ૨. વસતી ૩. સરકાર ૪. સાર્વભૌમત્વ.

> સીઆરપીસી 164 – તાજનો સાક્ષી

અદાલતમાં કોઈ કેસના નક્કર પુરાવા માટે સીઆરપીસી સેક્શન 164 મુજબનું નિવેદન જરૂરી છે. કોઇ પણ આરોપી તાજનો સાક્ષી બનીને સહઆરોપીઓ વિરુદ્ધ મેજિસ્ટ્રેટની હાજરીમાં નિવેદન આપે તેને સીઆરપીસી 164 મુજબનું નિવેદન કહે છે. આ પ્રકારનું નિવેદન અદાલત પુરાવા તરીકે ગ્રાહ્ય રાખે છે.

> જંત્રી એટલે શું?

સરકાર દ્વારા જમીન કે મિલકતોના ખરીદ વેચાણ પર સ્ટેમ્પ ડ્યૂટીના નામે જે ટેક્સ વસૂલાય છે તે જંત્રી, જે મિલકતોની બજાર કિંમતના આધારે લેવાય છે. જંત્રીમાં આવી મિલકતોની બજાર કિંમત શહેર-ગ્રામ્ય વિસ્તાર, વિકાસ સહિતના અનેક ધોરણોના આધારે નક્કી કરાય છે.

> શું છે રેપોરેટ?

બેન્કો પોતાની રોજની જરૂરિયાતો પૂર્ણ કરવા માટે આરબીઆઇ પાસેથી લોન લેતી હોય છે. તેના બદલે બેન્કો આરબીઆઇને જે દરે વ્યાજ આપે છે તે રેપોરેટ.

ઘટાડાથી ફાયદો: બેન્કોનો ધિરાણ પરનો ખર્ચ ઘટશે. પરિણામે તેઓ વધુ ઉદાર થઈને લોન આપી શકશે.

> કેશ રિઝર્વ રેશિયો:

કેશ રિઝર્વ રેશિયો એ સરેરાશ છે, જેના આધારે તમામ બેન્કોને તેમની કુલ ડિપોઝિટની એક ચોક્કસ રકમ રિઝર્વ બેન્ક પાસે જમા કરાવવાની રહે છે.

ઘટાડાનો ફાયદો: બેન્કિંગ તંત્રમાં મોટી રકમ આવે છે, જેથી બેન્કો વધુ ધિરાણ આપી શકે છે.

e=mc2

અંતરમાં મપાતું બ્રહ્માંડ/space અને સેકન્ડ-મિનિટ-કલાકોમાં મપાતો સમય/time બંને એકબીજા કરતાં જૂદાં નથી. બંને એક જ છે. એટલે કે ચોતરફ દૃષ્ટિગોચર થતું બ્રહ્માંડ પોતે space time છે. આ ચોંકાવનારા સત્યનો ઘટસ્ફોટ કરતું સૂત્ર e=mc2 છે.

ઊર્જા/Energy

પદાર્થનું દળ/Mass (matter)

આ બંને એક જ સિક્કાની બે બાજુ છે, બે અલગ સિક્કા નથી. ઊર્જા એ જ પદાર્થ છે અને પદાર્થ એ જ ઊર્જા. માટે તેમની વચ્ચે ભેદ ના પાડવો જોઇએ.

Energy = mass c2 (speed of light)

ઊર્જા = પદાર્થનું દળ * પ્રકાશની ગતિ2 (સ્કેવર)

(પદાર્થનું દળ હંમેશા કિલોગ્રામમાં લેવું. પ્રકાશની ઝડપનો આંક સેકન્ડના મીટર લેખે લેવો.)

પ્રકાશની ઝડપ સેકન્ડના 3,00,000 કિલોમીટર એટલે કે 30,00,00,000 મીટર = 3*10ની 8 ઘાત

e=mc2

e= (0.007 કિગ્રા) * (3*10ની 8 ઘાત)નો સ્કેવર

e= 0.007 * 9 * 10ની 16 ઘાત

e = 6.3 * 10ની 14 ઘાત જૂલ ઊર્જા!

ઇલેક્ટ્રિસિટીનાં એકમો પ્રમાણે, 36,00,000 જૂલ = 1 કિલોવોટ પ્રતિકલાક/kwh

સાહિત્ય: મારી રચના…

૧.

આ બાગનાં ફૂલડાંની ફોરમ અલ્પજીવી છે,

એમના સ્પર્શની સુગંધની અંતર મહેકી રહ્યું છે.

ભલે જુદા થયા અમે કોઈ ઢળતી સંધ્યાએ,

અંધારી રાત્રે એમની યાદોના દીપ ઝળહળે છે

આંગળી છોડીને જતા રહ્યા અડધે રસ્તેથી તેઓ

ભટકતો રહ્યો તો નવી ક્ષિતિજે પહોંચી ગયો ‘સંદીપ’.

૨.

એમણે હાથ છોડ્યો તો હવામાં ફંગોળાઈ ગયો,

હોશ આવ્યા બાદ જોયું તો આકાશમાં ઊડતો હતો.

સમુદ્રમાં સાથે તરતાં તરતાં સાથ છોડી તેઓ સરકી ગયા,

ડૂબી ગયો હું દરિયામાં અને તળીયે માછલી બની તરી ગયો.

તરછોડી દીધું તમે સ્નેહભર્યા દિલને આમ રઝળતું જંગલમાં,

પવન-તાપ-પાણીથી તૂટી ગયું તો પ્રેમનું વૃક્ષ બની ગયો.

આઘાતો સામે હવે લડી લે છે ‘સંદીપ’

વેદનાની સીમા શબ્દ બની જાય છે.

મિત્ર કુલદીપસિંહ કલેરની રચના

અધૂરું સ્વપ્ન જોતાં જોતાં ઊંઘ આવી ગઈ હતી,

રણમાં જ્યારે ફૂલો જોયાં, તારી યાદ આવી ગઈ હતી.

હું ભટકતો રહ્યો, શોધતો રહ્યો મુકદ્દરને, અને

મને શોધતી કિસ્મત મારા ઉંબરે આવી ગઈ હતી.

અધૂરું સ્વપ્ન જોતાં જોતાં..

સાહિત્ય: SYBAમાં આવતી ગમતી એક કવિતા

The Vagabond

I know the pools where the grayling rise,
  I know the trees where the filberts fall,
I know the woods where the red fox lies,
  The twisted elms where the brown owls call.
And I've seldom a shilling to call my own,
  And there's never a girl I'd marry,
I thank the Lord I'm a rolling stone
  With never a care to carry.

I talk to the stars as they come and go
  On every night from July to June,
I'm free of the speech of the winds that blow,
  And I know what weather will sing what tune.
I sow no seed and I pay no rent,
  And I thank no man for his bounties,
But I've a treasure that's never spent,
  I'm lord of a dozen counties. 

-  John Drinkwater

સાહિત્ય: મારી વાચનપોથીમાંથી….

સમયાંતરે વાચન વખતે ગમી ગયેલી કેટલીક રચનાઓ, વિચારો, નોંધો, સંદર્ભોને ડાયરીબદ્ધ કરવાની આદત રહી છે. આ બધી જ રચનાઓ જે-તે લેખક-વિચારક-કવિઓની જ છે, એમના સૌજન્ય-ઋણ સ્વીકાર સાથે આમાંની કેટલીક સામગ્રીને હવે બ્લોગબદ્ધ કરી રહ્યો છું. આ પ્રયાસ પાછળનો હેતુ ‘ગમતાનો કરીએ ગુલાલ’ એ ભાવ સાથે આ ચૂંટેલી વાચન સામગ્રીને અન્ય મિત્રો-વાચન પ્રેમીઓ સાથે વહેંચવાનો છે. આપ સહુને આ વાત ગમશે તેવી આશા. આપના સૂચનો-વિચારો હંમેશા આવકાર્ય છે. 

શીર્ષક: છાપું

સમાચારો મલકના ખાય છાપું, પછીથી આફરે અકળાય છાપું,

છબી ગાંધીની રાખે છે એ સામે, ને ગધનું, ક્યાંય ના અચકાય છાપું!

ગયું છે એમ લક્ષ્મીજીને ખોળે, હવે વાગ્દેવીથી સંતાય છાપું,

ન તો સંત્રી, નથી પ્રહરી રહ્યું એ, રતન સરખું હતું રોળાય છાપું.

કરીને માહ્યલો પીળો કધોણો, હવે વરણાગિયું બહું થાય છાપું,

રહ્યું ના મોહતાજ જાગ્રત પ્રજાનું, કુપન ખાતર બકરીઓ ખાય છાપું.

હંમેશા ઓટલા-પરિષદ કરે છે, કરી અપવાદે શાણું થાય છાપું,

કદી કશ્તી બનીને બાળકોની, પ્રથમ વરસાદમાં જઇ ન્હાય છાપું.

બગીચે-બાંકડે પહોંચી ગયું તો, ચવાણાં ખાઇને હરખાય છાપું,

સવારે નીકળે હીરોગીરીથી, ને સાંજે પસ્તીએ પટકાય છાપું.

- મીનાક્ષી ચંદારાણા (નવનીત સમર્પણ, ઓક્ટોબર ૨૦૦૭, પાના નંબર ૧૬)  

એક સુવિચાર

“તમે જે કામ કરી શકો તેમ નથી,

એના વિશે અફસોસ કરતા રહેવાને બદલે,

જે કામ કરી શકો તેમ છો,

એના પર જ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરો.”

ગુજરાતી Passport: OverAll મજા કરાવતી ફિલ્મ

બોલિવૂડની મોટા બેનરની બે ફિલ્મો એકતરફ ફ્લોપ સાબિત થઈ રહી છે, ત્યારે વચ્ચે આવેલી ગુજરાતી ફિલ્મ પાસપોર્ટ લોકોને મજા કરાવી રહી છે. ઓવરઓલ એન્ટરટેઇનિંગ મૂવિને રિલિઝ પહેલાંથી જ દર્શકોનો સારો પ્રતિસાદ સાંપડી રહ્યો છે. વિદેશી યુવતી એના (એન્ના એડોર)ના પાસપોર્ટ ચોરીથી શરૂ થતી ધમાચકડી અને વચ્ચે વચ્ચે સર્જાતી કોમેડી લોકોને પૂરતા હંસાવી રહી છે. વિદેશી ગોરીના મોઢેથી ગુજરાતી સંવાદો સાંભળીને મલ્ટિપ્લેક્સ સાથે કેટલાકના દિલમાં પણ સીટીઓ વાગે છે!

ડોન સરતાજ (આશિષ વશી) ‘કોમેડીના ડોન’ના રોલમાં મજા કરાવે છે, તો મલ્હાર ઠાકર અને હેશટેગ ફેમ ઉજ્જવલ દવે મુખ્ય ભૂમિકાને બરાબર પકડી રાખે છે. ફિલ્મનો ચોર જયેશ મોરે ‘હું ચોર નથી કલાકાર છું’ના ડાયલોગ બખૂબી સાર્થક કરતો હોય તેમ સોલીડ એક્ટિંગ કરીને દર્શકોની વાહવાહી લૂંટી જાય છે. ફિલ્મોના કેટલાક દૃશ્યો, કેમરા વર્ક અને સિનેમેટોગ્રાફી ઓવરઓલ સારું કહી શકાય. અમદાવાદની પોળોના દૃશ્યોમાં દોડતી ફિલ્મ અમદાવાદીઓને મજા જ કરાવે…

ગુજરાતીમાં નવી નવી પ્રયોગાત્મક ફિલ્મો બની રહી છે ત્યારે પાસપોર્ટ એન્ટરટેઇનિંગ મૂવિ જણાય છે અને ફિલ્મમાં કલાકારોએ પોતનો રોલ સાર્થક કરવા કરેલી મહેતન દેખાઈ આવે છે. ગુજરાતી સિનેમાના થઇ રહેલા મેકઓવર વચ્ચે Enjoy પાસપોર્ટ…

.. તો સરકાર-પ્રતિબંધ ખોટા છે .. તો મીડિયા પર પ્રતિબંધ સાચો છે..

એનડીટીવી ચેનલ પર એક દિવસના પ્રસારણ પ્રતિબંધનો મુદ્દો અત્યારે ગરમ-ગરમ છે. હંમેશની જેમ, મીડિયાનું ગળું ઘોંટવાના પ્રયાસ, વાણી અને સ્વાતંત્ર્યના અધિકાર પર તરાપ, આપખુદશાહી-હિટલરશાહી, લોકશાહી દેશમાં ચોથી જાગીર પર સરકારી હુમલો વગેરે.. વગેરે.. કેટલાય વિરોધી વિશેષણો સાથેના અવાજો ઉઠવા લાગ્યા. વાણી-સ્વાતંત્ર્યના અધિકારનું રક્ષણ થવું જ જોઇએ અને તેને ઘોંટવાના કોઇ પણ પ્રયાસનો વિરોધી છું. પણ આ સમગ્ર ઘટનાક્રમમાં મને કેટલાક સવાલો થાય છે.

સવાલ-૧:  ચેનલ પર એકદિવસીય પ્રતિબંધ શા માટે મુકાયો? એટલા માટે કે તેણે સરકારને સવાલો પૂછ્યા છે? અણિયાળા સવાલો પૂછ્યા છે?

સવાલ-૨: પઠાણકોટ હુમલા વખતે આર્મીની કાર્યવાહીને લાઇવ દેખાડવાની લ્હાયમાં રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા સામે જોખમ સર્જાયું, તે વાત અવગણી શકાય?

(નોંધ: અમદાવાદમાં ચેનલમાં કામ કરતા કેટલાક વરીષ્ઠ પત્રકાર મિત્રોએ જ કહ્યું હતું કે, આવા દૃશ્યો ખરેખર ના દર્શાવવા જોઇએ. મુંબઇ હુમલા વખતે આર્મીની લાઇવ કાર્યવાહીનો પાકિસ્તાની આતંકવાદીઓએ લાભ ઉઠાવ્યાની વાતો પણ ઊઠી હતી. પઠાણકોટ વખતે પણ આવું થયાનું કહેવાય છે.)

સવાલ-૩: લાઇવ કવરેજના ચક્કરમાં દેશની રાષ્ટ્રીય સુરક્ષાને અવગણી, આર્મીનું તત્કાલીન ધોરણે ચાલતું ઓપરેશન, કમાન્ડોની ગતિવિધિઓ લાઇવ દર્શાવવી જોઇએ? કે તેના પર સમજદારી સાથે કોઇ સંયમ જરૂરી છે? જો આમાં ચૂક થઈ છે તો સ્વીકારવામાં શું નડે છે?

સવાલ-૪: જેવા અણિયાળા સવાલો રાજનેતાઓને પૂછાય છે, એ સવાલો ક્યારેક પોતાની જાતને (ચેનલને) પૂછીને થયેલી ચૂક સુધારવાના પ્રયાસો થાય છે? કે પછી નેતાઓની જેમ ઇગો નડે છે? થયેલી હરકત (ભલે ભૂલભરેલી હોય)ને મુદ્દાઓ ટ્વિટ્સ કરીને સાચા ઠરાવવા પ્રયાસ થાય છે?

સવાલ-૫: ટીઆરપીની લ્હાયમાં આર્મીની કાર્યવાહી, સંવેદનશીલ વિગતો લાઇવ દર્શાવવી જોઇએ? દેશની સુરક્ષા સામે જોખમના મુદ્દાને અવગણવો જોઇએ?

સવાલ-૬: જો રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા મુદ્દે પ્રતિબંધની વાત હોય તો એવું નથી લાગતું વાણી-સ્વતંત્રતાના અધિકારનો ભંગ, સવાલો કરીએ છીએ એટલે ગળું ઘોંટવાના પ્રયાસ એવા બધા મુદ્દા ઉછાળીને લોકોને બનાવવાના ધંધા બંધ કરવા જોઇએ? થયેલી ભૂલો સુધારવી જોઇએ?

(પણ ના… ભૂલો દર્શાવવાનું અને સુધારવાના સૂચનો કરવાનું કામ તો અમારું. અમારી ભૂલો ભલે હોય, તમે તેના સામે આંગળી પણ ના ચીંધી શકો. મીડિયા અમે છીએ, તમે નહીં. અમે ભૂલો કરીશું અને જો તમે તેના સામે અંગુલીનિર્દેશ કરશો તો અમે તેને વાણી સ્વાતંત્ર્યના અધિકાર પર જ તરાપ ગણીશું… : આવા-આવા એટિડ્યૂડ કેટલા યોગ્ય?)

સ્પષ્ટ વાત: જો અણિયાળા સવાલોથી ગિન્નાઇને પ્રતિબંધ મુકાયો હોય, કે સવાલોના વાણી સ્વાતંત્ર્ય પર તરાપની હોય તો પ્રતિબંધ અયોગ્ય છે, આપખુદ શાહી છે, જેનો ઊંચા અવાજે વિરોધ છે, પણ વાત જો રાષ્ટ્રીય સુરક્ષાની છે અને તેમાં થયેલી ચૂક બદલ પ્રતિબંધની છે, તો મુદ્દાઓ ટ્વિસ્ટ કરવાનું બંધ કરો, મહેરબાની કરી ખોટી કાગારોળ બંધ કરો, થયેલી ભૂલો સ્વીકારી વધુ ખેલદિલી સાથે કામ કરો.

- લિ. સંદીપ કાનાણી

મારી વાર્તા: આંસુ અને અંધારું….

શહેરના છેવાડે આવેલા એક પરાના એક ઘરમાં ઘડિયાળમાં રાત્રે સવા દસ વાગ્યા અને માતાના પેટમાં ફાળ પડી. હમણાં તેનો દીકરો આવીને ધમાલ કરશે, ગાળા-ગાળી, હાથ ઉપાડો કરીને ત્રાસ વર્તાવશે. બીમારી તથા વૃદ્ધાવસ્થાના કારણે પથારીવશ પિતાના ચહેરા પર પણ ચિંતાનો ભાર ખડકાયો. વૃદ્ધ પતિ-પત્નીનો અડધી કલાક ઉચાટમાં જ ગયો. ‘ક્યારે આવશે નખ્ખોદિયો. આવીને ઝટ જમીને સૂઇ જાય એટલે નિરાંત’ ક્રોધના આવેશમાં માતા બબડી. અને અચાનક બારણે ટકોરા થયા. દરવાજો ખોલ્યો અને દીકરો રમેશ લથડિયા ખાતો, ગાળો બોલતો ઘરમાં આવ્યો. ‘ઝટ ખાવાનું પીરસ ડોશી, બહુ ભૂખ લાગી છે…’ ડરેલી માતાએ ધ્રૂજતા હાથે થાળી પીરસી. રમેશે બબડતાં બબડતાં જ જમી લીધું અને પોતાના રૂમમાં સુવા ચાલ્યો હતો. બીજી તરફ બત્તીઓ બુઝાવી માતાએ પણ લંબાવ્યું. 

રમેશ આમ તો નાનપણથી જ તોફાની પણ ખબર નહીં ક્યારથી કુસંગે ચડી ગયો. દારૂ પીવો, જુગાર રમવો, કોઇની સાથે જવું એવું બધું તો હવે જાણે કોઠે પડી ગયું પણ છેલ્લા ઘણા વખતથી તેણે હાથ ઉપાડવાનો શરૂ કર્યો ત્યારથી માતા-પિતા બંને તેનાથી ડરવા લાગ્યા છે. વૃદ્ધ માતાએ રમેશને વારવાનો અનેક વાર પ્રયાસ કર્યો પણ હવે તો બોલવાનું શરૂ કરે તે પહેલાં દીકરાનો માર શરૂ થઈ જતો. અંતે તે મુંગા મોઢે સહન કરતી. ‘ક્યા ભવનું લેણું બાકી છે કે આવા દિવસ જોવા પડે છે?’ પથારીમાં તે મનોમન બબડતી હતી. 

‘જુવાન દીકરો છે. કંઇ કહેવાય નહીં. ભલે ગમે તેવો છે પણ ઘડપણનો આધાર’ એવું વિચારીને તે મન મનાવતી. છતાં તેને પેટમાં સતત ફાળ રહેતી. ‘રખેને તેને કંઇ થઈ જાય તો? આ ડોક્ટરે કહ્યું કે તેના દીકરાને એઇડ્સ થયો છે ત્યારથી તો તેણે દીકરાને કંઇ પણ કહેવાનું જ બંધ કરી દીધું હતું…’ મા જાણે નિરાશાની અંધારી ખાઇમાં ખોવાઈ ગઈ હતી. તમરાની ચીચીયારીઓ વચ્ચે આકાશમાં મધરાતનું અંધારું જામી ગયું હતું. 

એક દિવસ શહેરમાં ધમાલ થઈ. સમાજવાળા કંઇક આંદોલને ચઢ્યા. તોફાનો થયા. તેનો દીકરો આજે વહેલો ઘરે આવી ગયો હતો. પણ મધરાતે પોલીસ આવીને મારતી મારતી ઉપાડી ગઈ. સોસાયટીના બીજા ચાર-પાંચ છોકરાવને પણ લઈ ગઈ. બીજા દિવસે માતા અને સોસાયટીના લોકો પોલીસ સ્ટેશને ગયા ત્યારે ખબર પડી કે તેનો દીકરો તો લોક અપમાં જ પોલીસના મારથી મરી ગયો છે. તૂટેલી લાકડી જેવો એકનો એક સહારો પણ ભગવાને છીનવી લીધો.. પોલીસ સ્ટેશનમાં જ માતા ભાંગી પડી.. હોબાળો મચી ગયો. પરાંથી લઇને આખા શહેરમાં પોલીસના ત્રાસ સામે રોષ ફેલાયો. ફરી તોફાનો, તોડફોડ, ક્યાંક પોલીસ સ્ટેશનો પણ સળગાવાયા. સમાજના એક યુવકના પોલીસ દમનથી થયેલા મોતના ઘેરા પડઘા પડ્યા. 

સમાજના લોકો વૃદ્ધ દંપતિને આશ્વાસન આપવા દોડી આવ્યા. ‘તમારા દીકરાની શહીદી એળે નહીં જાય. સમાજનાં આંદોલનમાં તેની આહુતિ એળે નહીં જાય. અમે હવે ન્યાય લઇને જ રહીશું’ જેવા ભાષણો-ઘોષણાઓ થઈ. વૃદ્ધ દંપતિ તરફ સહાયનો ધોધ વહેવાનો શરૂ થયો. વૃદ્ધ દંપતિને આજીવન નિભાવની ગોઠવણો પણ થઈ ગઈ. 

થોડા દિવસો શોકમાં ગયા. બીજી તરફ શહેરમાં આવતા કોઇ પણ નેતા કે આગેવાનો વૃદ્ધ દંપતિની મુલાકાત અચૂક લેતા. પોલીસના ત્રાસના વિવરણો પૂછીને સહાનુભૂતિ વ્યક્ત કરતા, છાપાવાળા સામે ફોટો પડાવતા, સહાયના ચેકો આપતા અને જતા રહેતા. સમાજ અને નેતાઓ તરફથી મળેલી સહાય પછી ઘરની આર્થિક ભીડ થોડી હળવી થઈ હતી. પાડોશવાળા નિયમિત ખ્યાલ રાખતા હતા. કારણ, સમાજના આગેવાનો અને નેતાઓને વૃદ્ધ દંપતિના દીકરાના મૃત્યુના આંસુથી આંદોલનમાં સતત ઘી રેડવાનું હતું…

 

સમયચક્ર ચાલ્યા કર્યું. ફરી એક રાત પડી. આકાશમાં ઘેરાતા અંધારા સાથે વૃદ્ધ માતા વિચારે ચડી, ‘આંસુ આંસુમાં પણ કેટલો ફર્ક હોય છે? દીકરાના હાથનો માર ખાઇને પડતાં આસું, થતી વેદના માટે કોઇ પૂછવા નહોતું આવતું. હવે કોઈ મારનારું નથી, ગાળો દઇ અપમાનિત કરનારું નથી. છતાં આંસુ સારવાના છે, લોકોને-સમાજને દેખાવડા.. આ આંસુ આજે બહુ કિંમતી બની ગયા છે. જીવતે જીવ જે દીકરો કંઇ કામ ના આવ્યો, તે મર્યા પછી…. આજે દીકરો જીવતો હોત તો…? સવાલોની ગડમથલ વચ્ચે રાતના અંધારાએ શહેર પર કબજો જમાવ્યો અને ચોમેર શાંતિ છવાઇ ગઈ. 

(આ વાર્તા સંપૂર્ણ કાલ્પનિક છે)